«Ο Ζάντμαν με είχε βάλει στην τροχιά του παράξενου, της περιπέτειας που τόσο εύκολα φωλιάζει στην παιδική ψυχή. Τίποτα δεν μου άρεσε περισσότερο από το να ακούω ή να διαβάζω τρομαχτικές ιστορίες με στοιχειά, μάγισσες, νάνους, κτλ. Αλλά υπεράνω όλων ήταν πάντοτε ο Ζάντμαν, που με κιμωλία ή κάρβουνο του έδινα τις πιο παράξενες κι απωθητικές μορφές και τον ζωγράφιζα παντού, σε τραπέζια, ντουλάπες και τοίχους... Μαζί με την περιέργεια μεγάλωνε και το θάρρος να γνωρίσω επιτέλους αυτόν τον Ζάντμαν»E.T.A. Hoffman, ''Der Sandmann''
Όταν ο Έρνστ Τέοντορ Αμαντέους Χόφμαν γράφει τον ''Ζάντμαν'' είναι πλέον 40 ετών, έχει εγκατασταθεί μόνιμα στο Βερολίνο και διάγει την ήρεμη περίοδο της ζωής του. Έχει προηγηθεί ένα πολυκύμαντο παρελθόν με συχνές μετακινήσεις, πολλές δοκιμασίες κι επαγγελματικές περιπέτειες, κατά την διάρκεια των οποίων άλλοτε εργάστηκε ως δικηγόρος -επάγγελμα που είχε σπουδάσει- άλλοτε ως μουσικός και συνθέτης -η μουσική και η ζωγραφική ήταν επίσης μεγάλες του αγάπες, γι' αυτό θα αντικαταστήσει και το τρίτο βαφτιστικό του όνομα με εκείνο του Μότσαρτ προς ένδειξη θαυμασμού- κι άλλοτε ως διευθυντής θεάτρου και διακοσμητής. Αλλά το 1814 επιστρέφει μόνιμα στο Βερολίνο, όπου θα ζήσει τα τελευταία 6 χρόνια της ζωής του και θα γράψει τα μεγάλα αριστουργήματά του, τα οποία θα τον καθιερώσουν ως έναν από τους σημαντικότερους ρομαντικούς συγγραφείς του Φανταστικού και θα επηρεάσουν καθοριστικά τους μετέπειτα συγγραφείς που θα πατήσουν πάνω στα δικά του χνάρια για να συνεχίσουν και να εξελίξουν το συγκεκριμένο είδος.
Καθώς ο 18ος αιώνας πλησίαζε στο τέλος του, το ρομαντικό γοτθικό μυθιστόρημα είχε καθιερωθεί ως λογοτεχνική φόρμα και τα έργα αυτού του είδους πολλαπλασιάζονταν. Στα δραματουργικά εργαλεία αυτού του μυθιστορήματος ήταν σύνηθες να κυριαρχεί μια πληθώρα τυπικών χαρακτηριστικών και λογοτεχνικών συμβάσεων, όπως το αρχαίο γοτθικό κάστρο με τον τεράστιο όγκο του, τις δαιδαλώδεις εγκατελειμένες πτέρυγες με τις κρυφές κατακόμβες κι έναν ολόκληρο γαλαξία από φαντάσματα και ανατριχιαστικούς θρύλους. Επίσης περιλάμβαναν τον τυραννικό και μοχθηρό αριστοκράτη, την ενάρετη και κατατρεγμένη ηρωίδα, και τον ανδρείο κι άσπιλο ήρωα, ενώ για να δημιουργηθούν οι κατάλληλες εντυπώσεις στους αναγνώστες χρησιμοποιούνταν μία ατελείωτη σειρά από σκηνικά βοηθήματα, όπως παράξενοι φωτισμοί, σβησμένες λάμπες, μουχλιασμένα χειρόγραφα, μεντεσέδες που τρίζουν και κινούμενες ταπισερί. Σταδιακά, όμως, θα αρχίσουν να εμφανίζονται συγγραφείς που θα ξεφεύγουν από αυτά τα εξωτερικά γοτθικά γνωρίσματα και θα επιλέγουν πιο σύγχρονες σκηνές για τα μυστήριά τους, χωρίς να αρνούνται το γενικότερο πνεύμα αυτών των ιστοριών και τον τύπο των γεγονότων που περιγράφουν.
Ο Ε.Τ.Α. Χόφμαν κατατάσσεται σε εκείνους τους συγγραφείς που ανήκουν τόσο στην απερχόμενη γοτθική σχολή όσο και στην επερχόμενη ψυχολογική. Άμεσα συνδεδεμένος με τις συναισθηματικές διεργασίες που κατέχουν κεντρική θέση στην ρομαντική κοσμοθέαση, ο Χόφμαν εμπλουτίζει τους χαρακτήρες του με έντονο συναισθηματικό κόσμο ενώ ταυτόχρονα επικεντρώνεται σε εκείνες τις ασυνείδητες ενορμήσεις που καθορίζουν την συμπεριφορά τους. Έτσι, θα πετύχει να αποσπάσει τον φόβο και την αγωνία από την σφαίρα του συμβατικού και να τα εξυψώσει σε ένα φρικτό πεπρωμένο πάνω από την ίδια την ανθρωπότητα, με τους αναγνώστες να αισθάνονται έναν παλμό δύναμης άγνωστο σε οποιοδήποτε προηγούμενο έργο αυτού του είδους, μια συγγένεια με την ουσιαστική αλήθεια της ανθρώπινης φύσης, κι ένα πρωτόγνωρο διάπυρο συμπάσχον πάθος από την πλευρά του συγγραφέα. Ταυτόχρονα, το έργο του Χόφμαν αποκτά μία μυστικιστική διάσταση, κυρίως επειδή τα συναισθήματα του φόβου και της αγάπης στα έργα του διέπονται από μία υπαρξιακή αναζήτηση, που κατακυριεύει την σκέψη και την δράση των πρωταγωνιστών και τους οδηγεί σε αδικαιολόγητες πράξεις. Το αισθησιακό στοιχείο παίζει επίσης πρωταρχικό ρόλο. Μια παράξενη σύνθεση χρωμάτων, ήχων κι αισθημάτων δημιουργεί έναν δίαυλο επικοινωνίας ανάμεσα στην επίγεια και στην διανοητική διάσταση, με αποτέλεσμα η δράση να διαδραματίζεται πάντα στο λυκόφως της πραγματικότητας, στην διαχωριστική εκείνη γραμμή που ενώνει το προφανές με το κρυμμένο, την αλήθεια με το ψέμα, το δεδομένο με την ανατροπή του.
Ο ''Ζάντμαν'' (από το Sandman, δηλαδή ο ''Αμμάνθρωπος'' ή, περιφραστικά, ''ο Κακός με την άμμο'') είναι ένα από τα κορυφαία έργα του Ε.Τ.Α. Χόφμαν και συγκεντρώνει με θαυμαστό τρόπο όλα τα παραπάνω στοιχεία. Πάρα πολλοί μελετητές έχουν ασχοληθεί κατά καιρούς με τον ''Ζάντμαν'', επιχειρώντας να το αναλύσουν και να ξεκλειδώσουν τα μυστικά του μέσα από ποικίλες οπτικές γωνίες. Σε αυτό το άρθρο θα ακολουθήσει μια περίληψη του εν λόγω έργου και στην συνέχεια θα προσπαθήσουμε να το προσεγγίσουμε ερμηνευτικά, βασιζόμενοι στην ανάλυση των σημαντικότερων στοιχείων που έχουν εντοπίσει οι διάφοροι μελετητές.
[...]
[...]
Καταλήγοντας, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ολόκληρο τον ''Ζάντμαν'' του Χόφμαν ως ένα ιδιοφυές σχόλιο πάνω στον εσωτερικά διχασμένο άνθρωπο. Η αίσθηση του παράξενου και του τρομακτικού δημιουργείται στον ''Ζάντμαν'' από τις πεποιθήσεις που ο σύγχρονος άνθρωπος έχει απορρίψει, τις οποίες όμως στην συνέχεια βρίσκει μπροστά του. Οι πρόγονοί μας θεωρούσαν υπαρκτές αυτές τις δυνατότητες και ήταν πεπεισμένοι για την αλήθεια αυτών των διεργασιών, πάνω στις οποίες είχε θεμελιωθεί ο παλαιός κόσμος. Σήμερα, παρόλο που φαινομενικά έχουμε ξεπεράσει έναν τέτοιο τρόπο σκέψης, διατηρούμε μια αβεβαιότητα για τις νέες πεποιθήσεις μας, ενώ οι παλιές υπάρχουν ακόμη μέσα μας και παραμονεύουν, έτοιμες να αδράξουν την πρώτη ευκαιρία που θα τις επιβεβαιώσει. Έτσι, ο σύγχρονος άνθρωπος δεν μπορεί παρά να ανακαλύψει μια ''ιδεολογική παραφωνία'' στην συγκρότηση της υποκειμενικότητάς του. Εκεί που πίστευε πως ήταν ολωσδιόλου συγκροτημένος ως υποκείμενο μιας νεωτερικής ιδεολογίας, έξαφνα βρίσκει μέσα του ισχυρά προ-νεωτερικά ιδεολογικά στοιχεία. Αυτή η ''ιδεολογική παραφωνία'' είναι η έκφραση ενός δικού μας μύχιου μυστικού, που ξεμυτίζει στιγμιαία απρόσκλητο στην επιφάνεια κι αναστατώνει την αταραξία της ιδεολογικής και ορθολογικής μας συνείδησης.
Kάτω από το κατώφλι του συνειδητού τα πάντα αναμοχλεύονται με μεγάλη ζωντάνια. Εκεί βρίσκεται η μήτρα μιας μυθοπλαστικής φαντασίας, που έχει υποτιμηθεί στον λογικό μας αιώνα. Αν και αυτή η φαντασία είναι παντού παρούσα, δεν είναι μόνο απαγορευτική αλλά κι αντικείμενο τρόμου, γι' αυτό έχουμε τόσο έντονη την εντύπωση ότι το να αφεθεί κανείς σ' ένα αβέβαιο μονοπάτι που οδηγεί στα σκοτεινά εκείνα βάθη είναι ένα επικίνδυνο πείραμα ή μια αμφίβολη περιπέτεια, ενώ στην πραγματικότητα είναι ένα εξερευνητικό ταξίδι στον άλλο πόλο του κόσμου. Συνήθως αφήνουμε τις εικόνες που ελλοχεύουν στο ασυνείδητο να αναδυθούν κι ίσως απορούμε γι' αυτές, κι αυτό είναι όλο. Δεν κάνουμε τον κόπο να τις κατανοήσουμε, πολύ λιγότερο να βγάλουμε ηθικά συμπεράσματα από αυτές, κι αυτή η αδιαφορία μας είναι που φέρνει στο προσκήνιο την αρνητική επίδραση του ασυνειδήτου. Όσο όμως δεν κατανοούμε το νόημά τους, αυτές οι φαντασιώσεις παραμένουν ένα διαβολικό μίγμα από το θείο και το γελοίο. Αν δεν τις κατανοήσουμε και αν αποφύγουμε την ηθική ευθύνη που επιφέρουν, στερούμε τον εαυτό μας από την ολοκλήρωσή του κι επιβάλλουμε ένα οδυνηρό κερματισμό στην ζωή μας. Έτσι, απαιτείται η ενορατική διείσδυση σ' αυτές τις περιοχές που η σύγχρονη περιορισμένη μας αντίληψη έχει αποκλείσει.
Στον ''Ζάντμαν'', τελικά, αποτυπώνεται ολόκληρη η ρομαντική κοσμοθέαση, προσωποποιημένη από τον ήρωα Ναθαναήλ, ένα άτομο που δίνει προτεραιότητα στον συναισθηματισμό και την φαντασία, κι έτσι ο προσωπικός μύθος του Χόφμαν συνοψίζεται στον εσωτερικό αγώνα ανάμεσα στην καλλιτεχνική-πνευματική φύση και την πραγματιστική.
υγ: ο μύθος του Sandman έχει μεταφερθεί έξοχα στην σύγχρονη εποχή από τον Niel Gaiman στο ομότιτλο graphic novel.
