«Αυτές τις μέρες αισθάνομαι διπλός, ίσως και πολλαπλός

- τα όρια της δικής μου ζωής δεν μου αρκούν πια»
Στέφαν Τσβάιχ

«Κάτω από αυτό που νομίζουμε ότι είμαστε, είμαστε κάτι άλλο, είμαστε σχεδόν τα πάντα»
Ντ. Χ. Λώρενς

Έκπληκτος συνειδητοποίησα πως ο άνθρωπος απέχει πολύ απ’ το να αποτελεί μια ομογενή μονάδα. Είδα πως παρουσιάζει φαινόμενα αστάθειας και διχασμού, πως είναι ένα αναβράζον μίγμα από αντιφατικές παρορμήσεις, αναστολές και συναισθήματα. Η ενότητα της συνείδησης ή της λεγόμενης προσωπικότητάς του δεν είναι μια πραγματικότητα αλλά ένα ζητούμενο, μια επιθυμία. Και τρόμαξα μπροστά στην ιδέα ότι αυτή η φανταστική ενότητα του ανθρώπου απειλείται από ξένες δυνάμεις…

Ήταν ένα ήσυχο απόγευμα όταν μπόρεσα επιτέλους να βρω λίγο ελεύθερο χρόνο, να κάτσω στο γραφείο μου και να προσπαθήσω να σταχυολογήσω τις σκέψεις μου για αυτό το άρθρο. Μόλις είχα αρχίσει να κρατώ κάποιες σημειώσεις πάνω σε διάφορα θέματα, όταν δέχτηκα στο τηλέφωνο την κλήση ενός φίλου και συναδέλφου. Μου έλεγε πως ήταν στο δρόμο για να μου φέρει κάποια στοιχεία που του είχα ζητήσει για την δουλειά μας. Έτσι, λίγα λεπτά αργότερα, άκουσα το κουδούνι της εξώπορτας και σηκώθηκα να του ανοίξω. Αυτό που θυμάμαι έπειτα είναι να μαζεύω τα χαρτιά απ’ το γραφείο, να ανοίγω την πόρτα, να πηγαίνω στην κουζίνα για να μας φτιάξω λίγο καφέ, να πηγαίνω γρήγορα στην τουαλέτα, και τελικά να βγαίνω στην βεράντα με τα φλιτζάνια στο χέρι.

Όταν η επίσκεψη τελείωσε και ο φίλος μου έφυγε, πέρασα όλο το υπόλοιπο απόγευμα ψάχνοντας τις σημειώσεις για το άρθρο μέσα στο γραφείο. Δεν κατάφερα όμως να τα βρω μέχρι την ώρα που έπεσα για ύπνο. Μόνο το επόμενο πρωινό, καθώς περνούσα τυχαία απ’ το σαλόνι, πρόσεξα μια δεσμίδα χαρτιών να προβάλει από ένα μαξιλάρι του καναπέ. Τα χαρτιά βρίσκονταν επιμελώς τακτοποιημένα κάτω από το ακριανό μαξιλαράκι, αλλά εγώ δεν θυμόμουν τίποτα γι’ αυτό. Προφανώς, κάποιος τα είχε πάρει μαζί του από το γραφείο και τα είχε κρύψει εκεί κατά την άφιξη του φίλου μου χθες το βράδυ. Aλλά ποιός ήταν αυτός ;

Αυτό το περιστατικό μου έφερε στο νου κι άλλες περιπτώσεις, όπου εκτελούμε εργασίες στην καθημερινή μας ζωή,για τις οποίες όμως δεν διατηρούμε καμιά συνειδητή επίγνωση. Πόσες φορές τυχαίνει να κάνουμε κάτι ενώ σκεφτόμαστε κάτι άλλο ; Πόσες φορές περπατούμε στο δρόμο, με τα βήματά μας να μάς οδηγούν με ασφάλεια στον προορισμό μας, ενώ ο νους μας ταξιδεύει σε τελείως διαφορετικές διαδρομές ; Μπορεί λοιπόν ο εαυτός μας να εκτελεί εργασίες ταυτόχρονα χωρίς τα διάφορα μέλη του να έχουν γνώση το ένα του άλλου ;

Αυτές οι σκέψεις με οδήγησαν ακόμη μακρύτερα. Τελικά, με οδήγησαν στο υλικό αυτού του άρθρου, και στην διαπίστωση πως ο άνθρωπος δεν έχει ποτέ μόνο μία ταυτότητα, δηλαδή μία συνείδηση που γνωρίζει ακριβώς και περιχαρακώνει τα όριά της, αλλά είναι μάλλον ένας άπειρος αντικατοπτρισμός σκιρτημάτων και επιθυμιών, που συνθέτουν ένα ‘‘πολυπρισματικό εγώ’’, ένα σύνολο εαυτών…

 Η σκοτεινή ήπειρος και οι πολλοί εαυτοί

Στα τέλη του 19ου αιώνα ο Σίγκουμντ Φρόιντ έκανε μια συνταρακτική ανακάλυψη που θα αποτελούσε την απαρχή της ψυχαναλυτικής του θεωρίας. Η Anna O. ήταν μία νεαρή ασθενής που υπέφερε χρόνια από υστερικά συμπτώματα. Μια μέρα, όταν βρέθηκε σε κατάσταση χαλαρής ύπνωσης, μπόρεσε να θυμηθεί την αρχική κατάσταση που είχε προκαλέσει τα συμπτώματα υστερίας της και να διατυπώσει το καταπιεστικό συναίσθημα που είχε βιώσει. Ήταν ένα γεγονός από το παρελθόν της, που εκείνη το είχε απωθήσει τόσο πολύ στα χρόνια που ακολούθησαν ώστε να το ξεχάσει εντελώς. Φαίνεται, όμως, πως το ίδιο δεν την είχε ξεχάσει, αλλά ζούσε μέσα της και συνέχιζε να την επηρεάζει στις συγκεκριμένες στιγμές που επέλεγε να εμφανιστεί. Μόνο όταν μπόρεσε να το ανακαλέσει στην επιφάνεια και να το αναγνωρίσει συνειδητά, θεραπεύτηκε από αυτό.

Αυτό το γεγονός δημιούργησε στον Φρόιντ την ιδέα του ασυνείδητου μέσα στον άνθρωπο και του ‘‘απεσταλμένου από μία ξένη χώρα’’, που δεν ήταν άλλος από τα δημιουργήματα του ασυνείδητου. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, αυτή η σκοτεινή ήπειρο του ασυνείδητου είναι κάτι που δεν μπορούμε να συλλάβουμε με την καθ’ αυτό σημασία της, αλλά μπορούμε μόνο να την αντιληφθούμε μέσω των συμβολισμών που παράγει, με τις ‘‘εκρήξεις’’ του υλικού που αναδύονται από αυτήν.

Μερικά χρόνια αργότερα, στις αρχές του 20ου αιώνα, ένας περίεργος άνθρωπος θα κάνει την εμφάνισή του στην Μόσχα, φέρνοντας μαζί του ένα ολοκληρωμένο σύστημα εσωτερικής γνώσης και δημιουργώντας τον πρώτο κύκλο μαθητών του. Ο Γεώργιος Γκουρτζίεφ θέλησε να παρουσιάσει έναν νέο δρόμο για την αρμονική εσωτερική ανάπτυξη του ανθρώπου, φέρνοντας στην Δύση ορισμένες από τις αρχαίες γνώσεις της Ανατολής.

Στα βασικά στοιχεία της διδασκαλίας του βρίσκεται το ότι ο άνθρωπος, στην συνηθισμένη του κατάσταση, είναι ένα ανολοκλήρωτο ον, που δεν χαρακτηρίζεται από ένα σταθερό και μόνιμο εαυτό αλλά αποτελείται από πολλά μικρότερα ‘‘εγώ’’. Κάθε σκέψη, κάθε διάθεση, κάθε επιθυμία, κάθε αίσθηση, λέει ‘‘εγώ’’ μέσα στον άνθρωπο, ο οποίος στην συνέχεια κάνει το λάθος να ταυτίζει αυτά τα επιμέρους ‘‘εγώ’’ με το σύνολο του εαυτού του. Επειδή έχει την ίδια υλική υπόσταση, επειδή ακούει πάντα στο ίδιο όνομα, ο άνθρωπος κάνει το λάθος να πιστεύει πως είναι και πάντα ο ίδιος εσωτερικά. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν συνιστά μία ενότητα αλλά μία πολλαπλότητα αποτελούμενη από πολλές επιμέρους τάσεις. Η κάθε μία από αυτές τις τάσεις, όταν βρεθεί η κατάλληλη συγκυρία γι’ αυτό, διεκδικεί για τον ‘‘εαυτό’’ της τον έλεγχο του συνόλου.

Χαρακτηριστικό της ψυχολογίας αυτών των μικρών ‘‘εγώ’’ είναι ότι δεν γνωρίζονται μεταξύ τους, δεν συνηθίζουν να έρχονται σε επαφή, αποκλείουν το ένα το άλλο και είναι ασυμβίβαστα. Έτσι, ενώ ο άνθρωπος θεωρεί ότι είναι ο ίδιος κύριος του εαυτού του, στην πραγματικότητα κατευθύνεται από αυτές τις ασυνείδητες επιμέρους ορμές, που εκδηλώνονται ανά πάσα στιγμή χωρίς την θέλησή του και επιβάλλουν την δική τους.

Όλα αυτά εύλογα μας φέρνουν στο νου την εικόνα μιας θεατρικής σκηνής, όπου διάφοροι χαρακτήρες εμφανίζονται ξαφνικά, αναλαμβάνουν ρόλους ανάλογα με τις διαθέσεις τους, ανεβαίνουν και κατεβαίνουν με την σειρά. Και σύμφωνα με τις απόψεις του Γκουρτζίεφ, αλλά και της ψυχολογίας του Φρόιντ, όλα αυτά συμβαίνουν χωρίς να υπάρχει κάποιος συνειδητός σκηνοθέτης, χωρίς κάποιον ελεγκτικό παράγοντα. Τα διάφορα μικρά επιμέρους ‘‘εγώ’’ παίζουν τους ρόλους τους με μία χαοτική αυτονομία, απορροφώντας ενέργεια και κατέχοντας τον άνθρωπο, παρά εκείνος αυτά. Είναι ένα φαινόμενο που συμβαίνει σε όλους μας, που το έχουμε συνηθίσει, και που μόνο όταν αντιλαμβανόμαστε έντονα τις αρνητικές του επιδράσεις προσπαθούμε να το περιορίσουμε, να αναζητήσουμε τότε την ενότητα του εαυτού μας.

Τα αληθινά περιστατικά

Παρακάτω θα ρίξουμε μια ματιά σε εκείνες τις ακραίες περιπτώσεις ανθρώπων που, κάποια στιγμή στην ζωή τους, διχάστηκαν σε τέτοιο βαθμό ώστε έχασαν τον παλιό εαυτό τους, ξέχασαν ολοκληρωτικά την προηγούμενη προσωπικότητά τους, και έγιναν κάποιοι άλλοι, είτε μόνιμα είτε παροδικά. Υπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις ιατρικά τεκμηριωμένες και με απτές αποδείξεις που ξάφνιασαν ακόμη και τους ίδιους τους πρωταγωνιστές τους. Άνθρωποι που εγκατέλειψαν το μέρος που έμεναν, άφησαν πίσω τους τούς δικούς τους και τον τρόπο ζωή τους, όχι επειδή το επέλεξαν αλλά επειδή ξαφνικά έγιναν κάποιοι άλλοι.

Η πρώτη περίπτωση, που δημοσιεύτηκε σε επιστημονικό περιοδικό, ήταν αυτή της Μary Reynolds που καταγράφηκε από τον Weir Mitchell («Μαίρη Ρέινολντς : Μια υπόθεση διπλής συνείδησης», 1888). Μετά από έναν βαθύ ύπνο είκοσι ωρών, η Μαίρη Ρέινολντς ξέχασε εντελώς το παρελθόν της και όλα όσα είχε μάθει μέχρι εκείνη την στιγμή. Επίσης, δεν μπορούσε να μιλήσει σωστά και είχε ξεχάσει εντελώς τους συγγενείς της. Έτσι, αναγκάστηκε να ξαναμάθει από την αρχή την ομιλία, την ανάγνωση και την γραφή, με την διαφορά πως αυτή την φορά έγραφε από τα δεξιά προς τ’ αριστερά. Πιο έντονη ήταν η αλλαγή στο χαρακτήρα της : « Ενώ προηγούμενα ήταν μελαγχολική, τώρα έδειχνε ιδιαίτερα ζωηρή. Αντί να είναι επιφυλακτική, ήταν εύθυμη και κοινωνική. Ενώ πριν ήταν λιγόλογη και σκεφτική, έγινε χαρωπή και αστεία. Η διάθεσή της είχε μεταβληθεί ολοκληρωτικά και απόλυτα».

Σε αυτήν την κατάσταση, η Μαίρη εγκατέλειψε εντελώς την προηγούμενη συντηρητική ζωή της, ενώ προτιμούσε πλέον τις περιπετειώδεις εκδρομές σε βουνά και δάση, πεζή ή έφιππη. Σε μία από αυτές τις εξορμήσεις της χρειάστηκε ν’ αντιμετωπίσει μια αρκούδα που βρέθηκε στο δρόμο της. Η αρκούδα ανασηκώθηκε στα πίσω της πόδια μουγκρίζοντας, και τότε εκείνη, μιας και δεν μπορούσε να πείσει το άλογό της να προχωρήσει μπροστά, έπεσε πάνω στην αρκούδα μόνη της, την χτύπησε με το μαστίγιο που κρατούσε και την έτρεψε σε φυγή. Πέντε εβδομάδες μετά από αυτό το επεισόδιο, η Μαίρη έπεσε σ’ έναν βαθύ ύπνο και όταν ξύπνησε είχε επιστρέψει στην αρχική της κατάσταση, πριν την αλλαγή της προσωπικότητάς της, έχοντας πλήρη αμνησία του διαστήματος που είχε μεσολαβήσει. Στα επόμενα χρόνια της ζωής της, οι δύο εαυτοί της Μαίρη Ρέινολντς άρχισαν να εναλλάσσονται, μέχρι τα τελευταία της χρόνια όπου ‘‘πέρασε’’ αποκλειστικά στην δεύτερη φύση της.

Μία ακόμη από τις πιο αξιόλογες περιπτώσεις που αναφέρονται στην φιλολογία του θέματος είναι η περίπτωση του Νεφ (Naef). Πρόκειται για έναν νέο 32 ετών που μετά από μία εμπύρετη αδιαθεσία έφυγε ξαφνικά από την Αυστραλία και ταξίδεψε μέχρι την Ζυρίχη, όπου πέρασε μερικές ξέγνοιαστες και χαρούμενες εβδομάδες. Κάποια στιγμή διάβασε έκπληκτος στις εφημερίδες για την ξαφνική του εξαφάνιση από την Αυστραλία ή, τέλος πάντων, για την εξαφάνιση ενός άντρα που ήταν… ολόιδιος αυτός. Αρκετό καιρό αργότερα, πέφτοντας σε μία νέα κρίση, συνήλθε χωρίς να θυμάται τίποτα για τους μήνες που πέρασε στην Ζυρίχη.

Ο Γουίλιαμ Τζέιμς, πατέρας του συγγραφέα Χένρυ Τζέιμς, αναφέρει ένα ακόμη παραπλήσιο περιστατικό : ο αιδεσιμότατος Ένσελ Μπουρν, 30 ετών, έπασχε από συχνές κρίσεις αναισθησίας που κρατούσαν περίπου μία ώρα. Μια μέρα, συγκεκριμένα στις 17 Ιανουαρίου του 1887, εξαφανίστηκε ξαφνικά από το Ρόουντ Άιλαντ, αφού πρώτα είχε σηκώσει 550 δολάρια από μία τράπεζα. Έλειψε για δύο μήνες, κατά τους οποίους διηύθυνε ένα μικρό παντοπωλείο στην Πενσυλβάνια, με το όνομα Α.Τζ. Μπράουν, όπου επέβλεπε ο ίδιος όλες τις εργασίες, αν και στο παρελθόν δεν είχε κάνει ποτέ αυτή την δουλειά. Στις 14 του Μάρτη ξύπνησε το πρωί και γύρισε στο σπίτι του, στο Ρόουντ Άιλαντ, έχοντας ολική αμνησία για το διάστημα της φυγής του.

Τέλος, χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Ντόρις Φίσερ, που εξετάστηκε από τον γιατρό Ουόλτερ Πρινς (Walter F. Prince). Η Ντόρις εμφάνισε το πρώτο σύμπτωμα ‘‘διπλής προσωπικότητας’’ σε πολύ μικρή ηλικία, όταν ο μέθυσος πατέρας της την πέταξε στο πάτωμα. Με το που σηκώθηκε δεν ήταν πια η Ντόρις αλλά κάποια άλλη, που ονόμαζε τον εαυτό της Μάργκαρετ. Η Μάργκαρετ ήταν εκείνη που πήγε για ύπνο στο πάνω πάτωμα και εκείνη που κατέβηκε τις σκάλες το επόμενο πρωί. Όταν έφτασε στο τέλος της σκάλας, ακούστηκε ένα ξαφνικό ‘‘κρακ’’ στον λαιμό της και, σαν να είχε γυρίσει κάποιος ηλεκτρικός διακόπτης, η Ντόρις επανεμφανίστηκε. Αλλά δεν είχε καμία ανάμνηση του τί είχε συμβεί από την στιγμή που ο πατέρας της την πέταξε κάτω το προηγούμενο βράδυ. Από τότε, η μητέρα της έγινε μάρτυρας μιας περίεργης αλλαγής στην κόρη της. Κάποιες φορές η Ντόρις ήταν το φυσιολογικό, ήρεμο παιδί που ήξερε πάντα, ενώ άλλες φορές γινόταν ένα σκανταλιάρικο πλάσμα, φασαριόζικο, αγοροκόριτσο, εύστροφο και διασκεδαστικό, γινόταν η Μάργκαρετ. Όσο η Ντόρις μεγάλωνε, στα διάφορα ηλικιακά στάδια, εμφάνιζε ολοένα κι άλλες προσωπικότητες, με αποτέλεσμα, όταν πια την ανέλαβε ο δρ. Πρινς, να διαθέτει μια ολόκληρη επιτομή διαφορετικών, ξεχωριστών χαρακτήρων.

Ενώνοντας τα κομμάτια

Πώς μπορούμε να αξιολογήσουμε αυτές τις αλλόκοτες περιπτώσεις ; Η Βιρτζίνια Γουλφ θα γράψει πως «μια βιογραφία μπορεί να θεωρηθεί πλήρεις όταν λαμβάνει υπόψη της τα πέντε ή έξι Εγώ του βιογραφούμενου, ενώ ένα ανθρώπινο πλάσμα μπορεί να έχει πέντε ή έξι χιλιάδες», η ίδια θα βεβαιώνει σε όλη της την ζωή για την συνύπαρξη πολλών ‘‘εγώ’’ μέσα στο ίδιο άτομο, και θα επιλέξει την λογοτεχνία για να εκφράσει τα χίλια πρόσωπα που ασφυκτιούν μέσα μας. Ο θεατρικός συγγραφέας Ερρίκος Ίψεν θα αναγνωρίσει την τάση του διχασμού μέσα σε κάθε άνθρωπο : «Ο καθένας είναι κάτι λίγο απ’ όλα. Λίγο θεοφοβούμενος όταν στέκεται στο στασίδι, λίγο αλαφρόμυαλος όταν υπόσχεται, λίγο πονηρός όταν είναι να πληρώσει, λίγο εύθυμος κατά την περίσταση, και ξέρει να συζητά κι όλο ν’ αναβάλλει και μην κρατά κανένα λόγο». Όλοι όσοι μελέτησαν την ανθρώπινη κατάσταση κατέληξαν λίγο-πολύ στην διάσταση ανάμεσα στο κοινωνικό προσωπείο, στα επίκτητα χαρακτηριστικά που λαμβάνει κανείς απ’ έξω, και στο ουσιαστικό κομμάτι της ύπαρξης του καθενός.

Όλες οι περιπτώσεις που αναφέρθηκαν πιο πάνω επιβεβαιώνουν αυτό τον διχασμό. Αποκαλύπτουν το γεγονός πως ο άνθρωπος δεν είναι δεδομένος αλλά διαθέτει πολλά επίπεδα, πολλούς εαυτούς, και ότι αυτό που συνηθίζουμε να θεωρούμε ως ‘‘καθημερινό μας εαυτό’’ είναι απλώς ένα περιορισμένο μέρος του συνόλου. Στην πραγματικότητα ο άνθρωπος μοιάζει με τις φάσεις της Σελήνης, η οποία αντανακλά το ηλιόφως ανάλογα με το τί ποσοστό του προσώπου της είναι στραμμένο προς την Γη. Έτσι, ανά πάσα στιγμή, το μεγαλύτερο μέρος της ύπαρξής μας μπορεί να είναι βυθισμένο στο σκοτάδι και όταν λέμε ‘‘εγώ’’ να εννοούμε μόνο ένα μικρό κλάσμα μιας ευρύτερης ατομικότητας.

Μέσα μας, λοιπόν, βρίσκονται κι άλλα στάδια του εαυτού μας που κείτονται σε λήθαργο. Περιμένουν εκεί μέχρι να ξυπνήσουν και να ενσωματωθούν στην υπόλοιπη προσωπικότητα, κι έτσι είναι σαν να είμαστε ένας μεγάλος κήπος που περιέχει πολλές ποικιλίες σπόρων και σε διάφορα βάθη. Όταν όλα πηγαίνουν καλά, οι σπόροι ξυπνούν ένας-ένας και ενσωματώνονται με τους υπόλοιπους που ήδη βλασταίνουν. Ενώ, όταν πληγωνόμαστε κι αποθαρρυνόμαστε, η προσωπικότητά μας ακινητοποιείται, οι σπόροι σταματούν να ανθίζουν και παγώνουν. Εκτός κι αν, χωρίς να το καταλάβουμε, κάτι συμβεί, ξαφνικά.

- Βιβλιογραφία -
1. Καρλ Γιούνγκ, Ψυχολογία και Απόκρυφο, εκδόσεις Ιάμβλιχος.
2. Κόλιν Γουίλσον, Μυστήρια, εκδόσεις Αρχέτυπο
3. Πήτερ Ουσπένσκι, 5 διαλέξεις σε μια νέα ψυχολογία, εκδόσεις Σπαγειρία

(αυτό το άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 17 του ένθετου περιοδικού του Ελεύθερου Τύπου ''Φαινόμενα''. Στο τεύχος 9 είχε δημοσιευτεί το άρθρο ''Η ψυχική βάση των πνευμάτων'')